اقتصاد مقاومتی

اقتصاد مقاومتي از منظر قرآن کریم

نویسندگان: عباس فضلي" – محمد صادقی "" – عبدالرزاق رحمانی"""

چكيده

تردیدی نیست که پاره ای از آموزه های قرآنی در راستای مسائل اقتصادی شکل گرفته است و بازشناسی آن با نامگذاری این سال یعنی اقتصاد مقاومتی، تولید و اشتغال  همخوانی دارد.

در اين مقاله برآنيم تعاريف و کليات مکتب اقتصاد مقاومتي از منظر قرآن كريم مورد ارزیابی قرار داده و به انطباق آن مباحث با قواعد فقهي و کاربرد اقتصادي آنها، عقود اقتصادي، اهداف اقتصاد مقاومتي، اصول و راهبردها بپردازیم. در ضمن مفاهيم عملي اقتصاد مقاومتي از نگاه قرآني همچون تأمين اجتماعي، مالکيت، توليد، کار، سرمايه گذاري، بهره وري، تجارت، محيط زيست، توزيع، فقر و ثروت، نفقه، ربا، مصرف، اقتصاد داخلي، ماليات، ثروت هاي عمومي، منابع طبيعي و درآمدهاي عمومي را بررسی نمائیم.

------------------------------------------

كلمات كليدي: اقتصاد - مقاومت - قرآن کریم

" استاديار دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان

"" استاديار دانشگاه هرمزگان (پژوهشكده هرمز)

""" استاديار دانشگاه هرمزگان (پژوهشكده هرمز) 

مقدمه:

قرآن کريم کتابي است زمان شمول و جهان شمول که همگام با زمان و تطورات و تحولات تاریخی به نيازهاي زندگي انسان پاسخ مي دهد. قرآن کريم تبيان جامعي است که موضوعات مبتلا به جامعه بشري را به نحو مطلوب تبيين نموده است. (تبياناً لکل شيء نحل/ 89) قرآن کريم کتابي واقع نگر است که با توجه به واقعيت هاي زندگي انسان و شرايط محيطی، آهنگ پر کشيدن آدمی به مقصد اعلي و مقصود والا را دارد. بر اين اساس پاره ای از آيات قرآنی پيرامون احکام و اخلاق اقتصادي است که بر توحيد و فطرت الهی انسان بنیاد نهاده شده است.

آموزه هاي اقتصادي قرآن همچون ساير آموزه هاي آن، ابعاد زندگي انسانی را فرا گرفته است و خطوط اصلي روابط اقتصادي و حقوق اقتصادي افراد را توصیف و تبيين می نماید. از ويژگي هاي مهم احکام اسلام که آن را جاودانه ساخته است، توجه به نيازهاي متغير انسانی است که بر اساس اصول ثابت و لایتغیرآن قابل تنظیم است.

اقتصاد، ستون اصلی جامعه است، اگر به هر دلیلی اين ستون آسیب دیده و با بحران مواجه شود؛ بخش‌های دیگر نیزدچارآسیب می شوند. پیامبران همان‌طوری که به اصول اعتقادی دعوت می‌کردند در کنار آن به اصول اقتصادی توجه ویژه‌ای داشته و اصلاحات در امور اقتصادی را در حد توان خود در دستور کار قرار می دادند.

تعریف اقتصاد

انسان با توجه به تمایلی که به ارضای نیازهای خود دارد، سعی می کند که با صرف حداقل تلاش یا هزینه، حداکثر نتیجه را به دست آورد. این راه و روش، اصل اقتصاد نامیده می شود، فرد تحت تأثیر هر مشرب خاص که باشد، لازم است بر مبنای این اصل رفتار کند. بنابراین اقتصاد دانشی است که رفتار و رابطه انسان را با اشیای مادی مورد نیاز او که به رایگان در طبیعت نمی یابد؛ مورد مطالعه قرارمی دهد. مطالعه اقتصاد باید درک، بیان و تا حدی پیش بینی رفتار اقتصادی انسان را امکان پذیر سازد. این مطالعه باید به بهبود رفاه مادی فردی و اجتماعی بشر کمک کند. بنابرین می توان ادعا کرد که اقتصاد، قبل از هر چیز، به تجزیه و تحلیل و توضیح شرایط و روابطی که در قلمرو رفاه مادی قرار دارد؛ می پردازد. اقتصاد بر خلاف علوم طبیعی، علم محض نیست بلکه مجموعه ی اصول و قواعدی است که تحت تأثیر اراده بشر شکل می گیرد.

یکی از معانی اقتصاد در لغت، میانه روی و پرهیز از افراط و تفریط در هر کاری است. قصد در آیه و "اقصد فی مشیک" نیز به همین معنی آمده است. بنابراین جز در موارد لزوم، هر یک از تندوری و کندروی از رفتارهای ناهنجار محسوب می‌شوند. کندروی عمر انسان را ضایع می‌کند و تندروی ممکن است به مال و جان خود یا دیگران آسیب برساند.

از آن نظر که اعتدال در هزینه ی زندگی یکی از مصادیق میانه روی بوده؛ کلمه ی اقتصاد  دربارۀ آن بسیار استعمال می شده است تا آنجا که در به کار گیری عرفی از اقتصاد غالبا همین معنی مقصود بوده است. اقتصاد از معانی عرفی خود یعنی میانه روی در معاش و تناسب دخل و خرج، تعمیم داده شده و معادل economy قرار گرفته است.

واژه اقتصاد (به انگلیسی: economy) از واژه οἰκονομία (اُیکُنُمیا) در زبان یونان باستان گرفته شده که خود از ترکیب دو کلمه οἶκος (اُیکُس به معنای خانواده) و νόμος (نُمُس به معنای روش یا قانون) حاصل شده است. این دو کلمه روی هم معنای «قواعد خانه (خانوار)» را می‌دهند.( Harper, Douglas (November 2001). "Online Etymology Dictionary – Economy". Retrieved October 27, 2007.)

به هر حال برای “اقتصاد ” که اقتصاددانان از آن بحث می کنند تعاریف مختلفی ارائه شده است. لیونل رابینز اقتصاددان انگلیسی به تعریف مفهومی از اقتصاد پرداخت که "شاید مقبول‌ترین تعریف جاری از اقتصاد باشد: اقتصاد دانشی است که رفتار انسان را در رابطه با اهداف و وسائل کمیابی که قابلیت استفاده‌های دیگری نیز دارند، مطالعه می‌کند .( Robbins, Lionel (1932). An Essay on the Nature and Significance of Economic Science, p. 15. London: Macmillan. Links for 1932 HTML and 2nd ed. , 1935 facsimile.)

استوارت میل: اقتصاد عبارت است از بررسی ماهیت ثروت از طریق قوانین تولید و توزیع.

تعریف مقاومت

مقاومت: مقاومت . [ م ُ وَ / وِ م َ ] (از ع، اِمص ) ایستادگی و برابری و مقابلی. (ناظم الاطباء). مقاومة. پافشاری . ایستادگی . استقامت . پایداری . (یادداشت به خط مرحوم دهخدا) : جز جنگ و مقاومت روی ندارد. (کلیله و دمنه ). با صیاد مقاومت صورت نبندد. (کلیله و دمنه ). چون به آمل رسیدندابوالعباس از مقاومت ایشان عاجز آمد و به هزیمت شد.(ترجمه ٔ تاریخ یمینی چ 1 تهران ص 261). چون به ولایت شهریار رسیدند شمس المعالی ... دل بر مقاومت ایشان نهاد. (ترجمه تاریخ یمینی ایضاً ص 263). مجال مجادله ممکن نگردد و مکنت مقاومت صورت نبندد. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ایضاً ص 291). اهل آن قلعت به مقاومت بازایستادند. (ترجمه ٔ تاریخ یمینی ایضاً ص 415). اگر به مقاومت او قیام نماییم ظفر یابیم و پیروز آییم . (مرزبان نامه چ قزوینی ص 81). دانا هرچند که دولت را مساعد دشمن بیند از کوشش در مقاومت به قدر وسع خویش کم نکند. (مرزبان نامه ایضاً ص 81). مادر گفت اگر تو مقاومت این خصم به مظاهرت موشان و معاونت ایشان خواهی کرد زود بودکه هلاک شوی . (مرزبان نامه ایضاً ص 90). خیل از جوانب بر کار شد... و مدت پنج ماه مقاومت نمودند. (مرزبان نامه چ قزوینی ج 1 ص 64). من می خواهم ... در پیش تو جان سپاریها کنم و من این قدر دانم که مرا مجال مقاومت تونباشد. (جوامع الحکایات عوفی ). فریدون غوری نام که سروری از جمله قاده ٔ سلطان بود با مردی پانصد بر دروازه مترصد بود و مقاومت را مستعد. (جهانگشای جوینی ایضاً ج 1 ص 99). بدین سبب اهالی شهر در کار مجدتر شدندو بر مقاومت و مبارزات صبورتر گشتند. (جهانگشای جوینی ایضاً ج 1 ص 100). مقاومت تنها یک کلمه نیست بلکه یک فرهنگ است.

اقتصاد مقاومتی

بیش از یک دهه است که مقام معظم رهبری با درایت و نکته ‌سنجی خاص خود، برای هر سال نامی ویژه انتخاب می‌کنند که این نامگذاری‌ها، جهت حرکت مسئولین و مديران سطوح مختلف کشور از جمله بخش‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را مشخص می‌کند. در همین زمینه، سال ۱۳۹6 به عنوان سال «اقتصاد مقاومتي، تولید و اشتغال» نامگذاری شد؛ عنوانی که در یک نگاه ژرف، می‌تواند موجبات شکوفایی هرچه بیشتر اقتصاد کشور را فراهم سازد. ‏اکنون هم، به منظور تحقق شعار تعیین شده، ابتدا می‌بایست الزامات اولیه فرایند پیش رو را سنجیده و سپس در پی اجرایی کردن اهداف خود باشیم. به نظر می‌رسد در زمینه تقویت و بهبود تولید ملی، پژوهش، اقدام نخست است. ‏

 مهمترين اهداف اقتصاد مقاومتي

- استقلال اقتصادي (و لن يَجعل الله للکافرين علي المومنين سبيلاً )(نساء / 4/ 141) و (آل عمران / 3/ 139)

- حفظ حاکميت و اقتدار سياسي اسلام (واعِدوا لَهم مَا استَطَعتم من قوّه و من رباط الخيل) (انفال / 8/ 60) و (هود / 11/ 113)

- تأمين رفاه عمومي و مبارزه با فقر (قُل مَن حَرُم زينه اللهَ التي اخرج لعباده و الطيبات من الرّزق) (اعراف / 7/ 32)، (توبه / 9/ 60)

- رشد توسعه جامع اقتصادي (انما الصدقات للفقراء و المساکين و... و الغارمين و في سبيل الله) (توبه /9/ 60)

- برقراري عدالت اقتصادي و اجتماعي (يا ايها الذين امنوا انفقوا من طيّبات ما کسبتم و مما اخرج لکم من الارض) (بقره / 2/ 268)

و اما مهمترين عواملي كه در گسترش اقتصاد مقاومتي از منظر قرآن كريم تاثير گذار مي باشد شامل مسائل شرعي واخلاقي است. شریعت عبارت است از آنچه خداوند متعال به عنوان امور دین برای بندگانش تشریع نموده است؛ یا سنتهای دینی را گویند که دستور عمل به آن را صادر فرموده است و معاملات يكي از آنهاست. از جمله معاملاتی که زندگی روزمره‌ی مردم به آن وابسته است؛ مانند خريد وفروش. چنان که خداوند متعال فرموده است: ثُمَّ جَعَلْنَاكَ عَلَى شَرِيعَةٍ مِّنَ الْأَمْرِ(سوره جاثیة، آيه 18) سپس ما تو را (مبعوث کردیم) و بر آئین و راه و روشنی از دین(خدا که برنامه‌ی همه‌ی انبیای پیشین بوده است و اسلام نام دارد) قرار دادیم.

"راغب" در "مفردات القرآن" می‌گوید: الشرع یعنی راهی روشن و واضح. گفته می‌شود: شَرَعتُ له طریقاً، یعنی راهی را برای او تبیین کردم و شرع، مصدر است(اصفهانی راغب، ص450 و ص451)؛ مردی به امیرمؤمنان علیه السلام گفت: در پی کسب و کار هستم. فرمود: آیا از احکام دینی خود، اطلاع داری؟ گفت: پس از شروع به کار احکام را فرا خواهم گرفت؛ فرمود:«وَیْحَکَ الْفِقْهُ ثُمَّ الْمَتْجَرُ، فَانَّهُ مَنْ باعَ وَاشْتَری‌ وَ لَمْ یَسْأَلْ عَنْ حَرامٍ وَ لا حَلالٍ ارْتَطَمَ فِی الرِّبا، ثُمَّ ارْتَطَمَ»(مستدرک الوسائل، ج۱۳، ص ۲۴۷) وای به حالت! نخست احکام (خرید و فروش) را یاد بگیر، سپس به تجارت بپرداز؛ زیرا اگر کسی خرید و فروش کند واز حلال و حرام آن نپرسد، در ربا خواری فرو رفته، سپس گرفتار می‌شود.

امام صادق علیه السلام در این زمینه می‌فرماید: مَنْ ارادَ التِّجارَةَ فَلْیَتَفَقَّهْ فی‌ دینِهِ لِیَعْلَمَ بِذلِکَ ما یَحِلُّ لَهُ مِمَّا یَحْرُمُ عَلَیْهِ وَ مَنْ لَمْ یَتَفَقَّهْ فی‌ دینِهِ ثُمَّ اتَّجَرَ تَوَرَّطَ الشُّبَهاتِ(وسائل الشیعة، ج۱۲، ص۲۸۳) هر که می‌خواهد تجارت کند؛ باید با مسائل دینش آشنا شود، تا حلال و حرام را از هم باز شناسد و کسی که قبل از فراگیری احکام دینش، تجارت کند؛ داخل کارهای شبهه ‌ناک خواهد شد.

 در مورد اخلاق لازم است بدانيم كه اخلاق در هر زمان از اهمّیّت فوق العاده ای برخوردار بوده، ولی در عصر و زمان ما اهمّیّت ویژه ای دارد. زیرا بدون اخلاق نه دین برای مردم مفهومی دارد، و نه دنیای آنها سامان می یابد. همان گونه که گفته اند: اقوام روزگار به اخلاق زنده اند. قومی که گشت فاقد اخلاق مردنی است! اصولاً زمانی انسان شایسته نام انسان است که دارای اخلاق انسانی باشد و در غیر این صورت حیوان خطرناکی است که با استفاده از هوش سرشار انسانی همه چیز را ویران می کند و به آتش می کشد. برای رسیدن به منافع نامشروع مادّی جنگ به پا می کند و برای فروش جنگ افزارهای ویرانگر تخم تفرقه و نفاق می پاشد و بی گناهان را به خاک و خون می کشد! آری! او ممکن است به ظاهر متمدّن باشد ولی در این حال حیوان خوش علفی است، که نه حلال را می شناسد و نه حرام را! نه فرقی میان ظلم و عدالت قائل است و نه تفاوتی در میان ظالم و مظلوم!( آیت الله مکارم شیرازی با همکاری جمعی از فضلاء و دانشمندان، اخلاق در قرآن، ص 4)

اخلاق و اقتصاد

يكي ديگر از راههاي گسترش اقتصاد مقاومتي از منظر قرآن كريم مسائل اخلاقي است كه شامل:

1-    جلوگيري از ربا خواري:

رباخواری و مانند آن از عوامل موثر در ایجاد اقتصاد بحرانی و شکست خورده است؛ بنابراین برای برون رفت از آن مشکلات باید نخست ریشه این گونه حرکات نامناسب گرفته شود. ربا باعث تضعیف روحیه ‌ی تعاون و احسان و افزایش طمع و آز در انسان، کاهش تولید و رکود تجارت می ‌شود زیرا طلبکاران بدون انجام فعالیت اقتصادی مفیدی از درآمد بالایی برخوردار می‌ شود و این عمل به اقتصاد جامعه لطمه می ‌زند. و از طرف دیگری وضع اقتصادی بدهکاران هر روز بدتر می‌ شود و تلاش آن‌ها در جهت بهبود شرایط زندگی و حتی حفظ وضع موجود، بی ‌نتیجه می‌ مانند؛ وبا گسترش صنعت بانکداری در دنیا و ورود آن به کشورهای اسلامی، اندیشمندان اسلامی با چالش مهمی روبه‌رو شدند آن مطلب اینکه به جهت ربوی بودن بیشتر معاملات بانکی ربا خواری محسوب و در تعارض آشکار با تعالیم اسلامی قرار داشت.

در زندگي انسانها هر رذيله ای يك منشا دارد كه ما بايد آن را شناسايي كرده و ازبروز عوامل آن جلوگیری نمائیم. از مهم ترين عوامل منشا رباخواري می توان حب دنيا، طمع، حرص،  غفلت و جهالت نام برد.

 كلام الهي درمورد ربا

خداوند مي فرمايد : الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لاَ يَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ المَسِّ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوا إِنَّمَا البَيْعُ مِثْلُ الرِّبَا وَأَحَلَّ اللَّهُ البَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا فَمَن جَاءَهُ مَوْعِظَةٌ مِّن رَّبِّهِ فَانتَهَى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَأَمْرُهُ إِلَى اللَّهِ وَمَنْ عَادَ فَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ(275) يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللَّهُ لاَ يُحِبُّ كُلَّ كُفَّارٍ أَثِيمٍ(276) إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَأَقَامُوا الصَّلاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ(277)  يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبَا إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ(278) فَإِن لَّمْ تَفْعَلُوا فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِّنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِن تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُونَ(279) وَإِن كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلَى مَيْسَرَةٍ وَأَن تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ(280) وَاتَّقُوا يَوْماً تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَهُمْ لاَ يُظْلَمُونَ(البقرة : 275 ـ 281).

و همچنین مي فرمايد : وَمَا آتَيْتُم مِّن رِّبًا لِّيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلاَ يَرْبُو عِندَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُم مِّن زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُوْلَئِكَ هُمُ المُضْعِفُونَ(الروم : 29 ).

2-راستگویی 3- امانت داری 4- وفای به عهد

با راستگویی هزينه‏‌هاى كمرشكن بازرسى‏ کاسته می‌شود. حجم پرونده‏‌هاى حقوقى به حداقل مى‏‌رسد. آرامش خاطر به مردم باز می‌گردد و با امانتداری اعتماد مردم به همدیگر تقویت می‌شود و چرخ روزگار به خوبی می‌چرخد و اختلاس و رشوه و خیانت که مهم‌ترین آفت‌های توسعه اقتصادی است؛ ریشه کن خواهد شد و با وفای به عهد پروژه‌های عمرانی و پست‌های مدیریتی که بر اساس خدمت بنا شده است؛ نقش خود را به خوبی ایفاء می‌کند. امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید:الصّادِقُ عَلى‏ شَفا مَنْجاةٍ وَ كَرامَةٍ، وَ الْكاذِبُ عَلى‏ شُرُفِ مَهْواةٍ وَ مَهانَةٍ(سید رضی، 1414ق، خطبه 85). راستى و راستگويى، شرف و كرامت است براى بشر و دروغ سقوط و پستى، راستگو مشرف بر نجات و كرامت و بزرگوارى است و دروغگو در پرتگاه خوارى و سقوط است.

لقمان حکیم در سفارشی به فرزندش فرمود: يا بنيّ، أدّ الأمانة تسلم‏ لك‏ دنياك و آخرتك، و كن أمينا تكن غنيّا( مجلسی، محمد باقر، ج 71 ص 176).ای فرزندم، امانت را پاس دار تا دنیای تو سالم و امن باشد.

در مورد نوشتن عقد وپايبندي به آن مي فرمايد: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنتُم بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُّسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُب بَّيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلاَ يَأْبَ كَاتِبٌ أَن يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلاَ يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئاً( البقرة : 282 ) .

 واجب بودن شاهد: وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِن رِّجَالِكُمْ فَإِن لَّمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّن تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ( البقرة 282 ) .

وعلت شاهد ونوشتن عقد: وَلاَ تَسْأَمُوا أَن تَكْتُبُوهُ صَغِيراً أَوْ كبِيراً إِلَى أَجَلِهِ ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِندَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلاَّ تَرْتَابُوا( البقرة 282 ) .

ودر مورد وفا به عهد ميفرمايد: وَالَّذِينَ هُمْ لآمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ(المؤمنون : 8).

وايضاً: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ(المائدة : 1)

5- حق الناس

يكي از توصيه هاي اسلام، توجه به حق الناس است كه در مقايسه با حق الله بسيار مورد تاكيد قرار گرفته اما كمتر مورد توجه ويژه قرار گرفته است. عده اي حق الناس را با سطحي نگري به فراموشی سپرده و بي شرمانه، اين حق مسلم را ناديده مي گيرند و از آثار دنيوي و اخروي غفلت ازآن، بيمناك نيستند. حق الناس بايد بيشتر مورد توجه قرار گيرد و همانطور كه به نماز و روزه عنايت ويژه مي شود؛ لازم است به اين مهم نيز بسيار پرداخته شود و كسي به خود اجازه تعدي و غفلت از حق الناس را به خود راه ندهد. و حق الناس در منابع و متون اسلامی، چه در قرآن و چه در روایات معصومین(علیهم السّلام)  و كتب فقهی جایگاه خاصی دارد. اقامه ی قسط و عدل و برقراری عدالت اجتماعی و ادای حقوق الناس یكی از عمده‌ترین اهداف بعثت پیامبران است. قرآن كريم چنين مي فرمايد: یا أیّها الّذین آمنوا لا تَأْكُلُوا أَمْوالَكُمْ بَیْنَكُمْ بِالْباطِلِ إِلاَّ أَن تَكُونَ تِجَارَةً عَن تَرَاضٍ مِّنكُمْ وَلاَ تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيماً. ای كسانی كه ایمان آورده‌اید اموال یكدیگر را از طرق نامشروع و غلط و باطل نخورید" (نساء، 29)؛ یعنی، هرگونه تصرف در مال دیگری كه بدون حق و بدون مجوز منطقی و عقلانی بوده باشد ممنوع شناخته شده است.

و در آیه دیگر آمده است: وَلاَ تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُم بَيْنَكُم بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُوا بِهَا إِلَى الحُكَّامِ لِتَأْكُلُوا فَرِيقاً مِّنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالإِثْمِ وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ  البقرة : 188 (.

وهمچنین مي فرمايد: إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ اليَتَامَى ظُلْماً إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَاراً َوسَيَصْلَوْنَ سَعِيراً( النساء :10 ).

نتيجه:

قرآن کریم به عنوان راهنمای اصلی مسلمانان در امور مهم زندگی به مسائل و مباحث اقتصادی توجه ویژه داشته و با ارائه راهکارهای اساسی اخلاق و احکام اقتصادی در صدد تعدیل رفتار و تلطیف گفتار پیروان خود برآمده است. از طرف دیگر از آنجا که این آموزه ها مورد تجربه و بهره وری مسلمانان صدر اسلام قرار گرفته است می توان با منطبق کردن آنها با دو عنصر زمان و مکان به اجتهاد جدید دست یافت.

------------------------------------------------------

منابع:

- قرآن كريم

- ابوحذيفه، ابراهيم؛ آداب كسب و تجارت؛ ترجمة عبدالرسول گلراني؛ تهران: نشر احسان، 1379ش.

- اصفهانی راغب ، مفردات قرآن، به تحقیق صفوان عدنان.

- أصول الاقتصاد الإسلامي – د. رفيق يونس المصري الطبعة الثانية 1413هـ – دار القلم – دمشق – الدار الشامية – بيروت .

- افروغ، كاد، فرهنگ شناسي وحقوق فرهنگي، تهران، فرهنگ و دانش، چاپ اول پائيز 1379.

- اقتصادنا في ضوء القرآن والسنة – د . محمد حسن أبو يحيى الطبعة الأولى 1409هـ - دار عمار – عمان .

- النظام الاقتصادي في الإسلام – مبادئه وأهدافه – د . فتحي أحمد عبد الكريم ود . محمد العسال . الطبعة الثامنة 1413هـ - مكتة وهبة – القاهرة .

- ایوبی، رقیه، 1385، اخلاق تجارت، مجله طوبی، شماره 10.

- بیابانگرد، اسماعیل (1394). روش های تحقیق در روان شناسی و علوم تربیتی. تهران؛ انتشارات دوران، جلد اول.

- توكلي محمدجواد ، مقاله درآمدي بر فلسفة اخلاق تجارت با رويكردي اسلامي، مجله معرفت اقتصاد اسلامي، سال اول، شماره اول، بهار 1389.

- جزئی، جمال، 1387، اخلاق تجاری بازاریابی در نظام اقتصادی.

- زراء نژاد، منصور، "تأملي در ويژگي‌هاي بازار از نظر اسلام و تاريخ مسلمانان"، پژوهش اقتصادي، سال اول، ش 5 و 6.

- سید رضی، نهج البلاغه چاپ اول، انتشارت هجرت، قم، 1414ق، خطبه 85.

- سيد محمد جواد وزيري فرد؛ مسائل اقتصادي در تفسير الميزان؛ تهران، انتشارات اميركبير، 1376.

- شیرازی مکارم با همکاری جمعی از فضلاء و دانشمندان، اخلاق در قرآن جلد اول - اصول مسائل اخلاقی.

- عالم إسلامي بلا فقر ، د . رفعت العوضي ، وزارة الأوقاف ، قطر ، 1421هـ .

- عزیزی، سعید؛ بررسی ارتباط بین مالیات اسلامی و مالیات جدید، مجموعه مقالات سومین همایش مالیات‌های اسلامی، قم، دانشگاه مفید، 1390، چاپ اول.

- فرهنگ، منوچهر؛ فرهنگ بزرگ علوم اقتصادی، تهران، البرز، 1371، چاپ اول.

- قرضاوی، یوسف، 1996، دورالقیم و الأخلاق فی الإقتصاد الإسلامی، بیروت، مؤسسه الرساله.

- کاظمی، مهین‌دخت، 1389، اخلاق در تجارت از دیدگاه قرآن‌کریم و فرهنگ‌سازی آن در بین جوامع اسلامی با استفاده از روابط بین‌الملل و تأثیرگذاری آن بر فقر و توسعه با رویکرد جهانی شدن.

- کرس ول، ج.د (2009). طرح پژوهش، رویکردهای کیفی، کمی و ترکیبی, مترجم: علیرضا کیامنش و مریم دانای طوس (1391). تهران؛ انتشارات جهاد دانشگاهی، واحد علامه طباطبایی، چاپ اول.

- لسان العرب – لابن منظور – دار إحياء التراث العربي – بيروت – الطبعة الأولى 1408هـ .

- مقدمة  في أصول الاقتصاد الإسلامي . محمد علي القري . ط1 . جدة : دار حافظ ، 1411هـ .

- مکتب و نظام اقتصادی اسلام،‌مهدی هادوی تهرانی، مؤسسه فرهنگی خانه خرد.

- نظری به نظام اقتصادی اسلام ،‌مطهری ، انتشارات صدرا، چاپ هفتم،‌فرودین ۷۷٫

- هومن، حیدرعلی (1394). شناخت روش علمی در علوم رفتاری. تهران؛ انتشارات سمت.