حماسه ی غدیر به روایت اهل سنت

حماسه ی غدیر به روایت اهل سنت

یکی از پرسش های دینی که همیشه ذهن هر مسلمانی را گزش می دهد، این است که چرا علی رغم معرفی حضرت علی(ع) در روز غدیرخم به عنوان جانشین و وصی پیامبر(ص) توسط شخص پیامبر اکرم(ص) و در حضور هزاران زائری که از حجة الوداع(اولین و آخرین حج) می گشتند. یکباره پس از رحلت آن بزرگوار شورای سقیفه به خلافت ابوبکر رأی داد و نه تنها علی(ع) را به شوری دعوت نکردند بلکه در غیابش به کاندیداتوری او هم اشارتی نشد؟ و این تصمیم عجولانه و یا به قول خود ابوبکر ناگهانی(۱) و یا به تعبیر عُمَر لغزشی(۲) چگونه مسیر تاریخ را عوض کرد؟ این چرا و ده ها چرائی دیگر نیازمند تحقیق و بازنگری در تاریخ صدر اسلام را بر هر فرد محققی ضروری نموده و با پاسخ به چرائی ها تا حدی پرده ابهام از وقایع پس از رحلت گشوده و چهره ی حقیقت را آشکار خواهد کرد.

در این مقال در مقام پاسخ به سؤال فوق ابتدا دیدگاه برخی از دانشمندان اهل سنت اعم از تاریخ نگاران و محدثان و مفسران را بررسی نموده، سپس تحلیل واقعه ی غدیر و پیامدهای آن را از زبان دانشمندان شیعه بازگو می شود.

تاریخنگاران: محمد بن عمر واقدی صاحب کتاب «المغازی» در مورد واقعه ی حجة الوداع پس از آن که سفر پیامبر(ص) را از هنگام شروع از مدینه لحظه به لحظه و روز به روز دنبال می کند ولی بدون اشاره به کیفیت مراجعت، ناگهان به اخبار ورود پیغمبر به مدینه می پردازد و سپس حوادث را در مدینه دنبال می کند(3) طبری گرچه مانند واقدی اخبار حجة الوداع را به تفصیل ذکر نمی کند و فقط به پنج صفحه بسنده می نماید ولی او هم بدون ذکری از برگشت پیغمبر به مدینه پس از بیان مناسک حج آن حضرت به شمارش غزوات می پردازد.(4) ابن هشام نیز که اخبار حجة الوداع را از شروع سفر تا پایان مناسک در پنج صفحه در دوازده روایت دنبال می نماید در روایت سیزدهم بدون پرداختن به کیفیت مراجعت پیامبر به مدينه فقط به عبارت ثم قفل رسول الله(ص) به برگشت اشاره ای می کنند و آن گاه از اقامت آن حضرت در بقیه ی ماه ذی الحجه و ماه محرم و صفر در مدینه و اعزام اسامه بن زید برای جنگ با رومیان سخن به میان می آورد.(5)

تنها یعقوبی، مؤرخ معاصر طبری، در تاریخ خود به طور بسیار مختصر با این عبارت و خرج منصرفاً إلى المدينه فصار الى موضع بالقرب من الجحفه يقال له غدیرخم فقال الست اولى بالمومنين من انفسهم قالوا بلى يا رسول الله(ص) قال فمن كنت مولاه فعلی مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه ثم قال: ايها الناس انى فرطكم؟ و انتم واردون على الحوض(6)

به قول دکتر اجتهادی در مقاله ی اخبار حجة الوداع(۷) اگر این اشاره ی یعقوبی به واقعه ی غدیرخم نبود؛ شاید به راحتی نمی توانستیم بگوییم که چون حادثه ی مهمی هنگام مراجعت پیغمبر(ص) از مکه به مدینه رخ نداده است. مؤرخین از ذکر چگونگی مراجعت از این سفر خودداری کرده و در باره ی آن سکوت کرده اند. البته نویسنده ی مقاله در مورد علت عدم توجه مؤرخین به اخبار مراجعت پیغمبر از مکه به مدینه در سفر حجة الوداع چه بوده و چه می توانسته باشد؟ با ارائه ی سه احتمال به پاسخ سؤال می پردازد: ۱- علی رغم نقل محدثین و یعقوبی وقوع چنین حادثه ای از نظر مؤرخین به ثبوت نرسیده است و چون واقعه ی قابل ذکر دیگری نبوده لذا اخبار مراجعت را ذکر نکرده اند.

۲- اصولاً معمول مؤرخین نبوده است که اخبار مراجعت از سفرها را نقل کنند. ۳- محدودیت های سیاسی و یا عقیدتی آنها را از ذکر بعضی از وقایع و حقایق تاریخ اسلام بازداشته است. آن گاه با ردّ دو احتمال اول و دوم، احتمال سوم را به حقیقت نزدیک تر می داند خصوصاً این که مؤرخین علاوه بر مبنای عقیدتی، در زمان عباسیان می زیسته اند.

ناگفته نماند که اگر طبری در تاریخ خود یادی از واقعه ی غدیر نکرده است ولی در اواخر عُمر کتاب مستقلی به نام «الولاية في طرق حديث الغدیر» نگارش کرد. وی در کتاب نامبرده حدیث غدیر را افزون از هفتاد تن از اصحاب پیغمبر روایت می کند که چندین مرتبه بالاتر از حد تواتر است.(۸)

مفسران: همه ی مفسران شیعه به اتکاء روایات اهل بیت(ع) و نیز برخی از مفسران اهل سنت از جمله فخر رازی در کتاب «تفسیر کبیر» و آلوسی در «تفسیر روح البیان» و میبدی در «کشف الاسرار» و رشید رضا در «المنار» آیه ی اکمال(مانده / ۳) و آیه ی تبلیغ(مائده / ۶۷) را در شأن علی(ع) و برای تعیین امامت علی(ع) در روز غدیر خم می دانند. در اینجا فقط به دیدگاه میبدی در تفسیر «کشف الاسرار» اشاره می گردد. وی می نویسد: چون این آیه ی (مانده / ۶۷) فرود آمد براء عازب می گوید که از حجة الوداع بازگشته بودیم. رسول خدا(ص) و یاران در موضعی فرود آمدند که آن را غدیرخم می گفتند آنجا به زیر درخت فرود آمدند و رسول(ص) بفرمود تا ندا کردند که الصلوة جامعه و رسول خدا (ص) دست علی(ع) را گرفت و گفت: الست اولى بالمومنين من انفسهم فقالوا بلی یارسول الله(ص) قال الست اولى بكل مومن من نفسه قالوا بلى قال هذا مولى من انا مولاه فرمود: این مرد(علی (ع)) مولای هر آن کسی است که من مولای او هستم. اللهم وال من والاه وعاد من عاداه قال فلقيه عمر فقال هنيئاً لک یا ابن ابی طالب اصحبت و انت مولی كل مؤمن و مؤمنة و سپس عمر او(علی (ع)) را دید و گفت: بر تو نوشین و گوارا باد ای پسر ابی طالب که مولای هر مرد و زن مؤمن گردیدی(۹) آلوسی بغدادی عالم بسیار متعصب سنی در تفسیر خود علاوه بر تفسیر آیه ی اکمال و تبلیغ در سوره ی مائده در ذیل آیه وقفوهم انهم مسئولون(صافات / ۲۲) پس از این که اقوال علما را در باره ی مقصود این آیه نقل می کند می گوید: نزدیک ترین این اقوال به صحت این است که در آن روز از عقاید و اعمال می پرسند و در رأس اینها لا اله الا اله و از مهمّ ترین آنها ولایت علی کرم اله وجهه است.(۱۰)

محدثان: علاوه بر مؤرخین و مفسرین، محدثین نیز که مقید به ضبط و حفظ سنت و منابع احکام شرعی بوده اند، حادثه ی غدیر خم را در کتب خود آورده اند که از آن جمله می توان به ابن ماجه در سنن ج. ج ۱۱۶، ابن حنبل در مسند ج ۲ ح ۶۷ و ۹۵۰ ابن حجر در کتاب «الصواعق المحرقه» ص ۴۰ و ابن عبدربه در کتاب «العقد الفريد» ج ۵ ص ۸۲ اشاره نمود.(۱۱)

البته احادیث غدیر، ثقلین، سفینه، حق منزلت و دعوت خویشاوندان(انذار) و صدها حدیث دیگر که بسیاری از آنها در منابع شیعه و سنی به تواتر نقل شده است، قابل تردید نیست. به گونه ای که ده ها کتاب از جمله «عبقات الانوار اثبات الهداة و احقاق الحق»، چندین جلد از کتاب خود را به احادیث منقول از اهل سنت درباره ی واقعه ی غدیر اختصاص داده اند و از بهترین و پرارزش ترین تألیفات، کتاب گرانسنگ الغدیر به همت علامه امینی است که با استناد به روایات اهل سنت حدیث غدیر را از زبان ده ها تن از صحابه رسول خدا(ص) و صدها تن از تابعین نقل کرده و هر آنچه پیرامون این حادثه از شعر و نثر در چهارده قرن گذشته بیان شده است در بیست جلد به رشته تحریر در آورده است.

بجز سه گروه مفسران و تاریخنگاران و محدثان، محققان و مؤلفان اهل سنت به ذکر روایت غدیر و ثبت آن پرداخته اند که برخی آنان عبارتند از: احمد زینجاد حلان مکی شاخصی در کتاب «الفتوحات الاسلامیه» و شیخ یوسف بهانی بیرونی در «الشرف المؤید» سید مؤمن شبلیخی مصری در «نور الابصار»، شیخ محمد عبده در تفسیر المنار، عبدالمحمد آلوسی بغدادی در نشر الآلی شیخ محمد حبیب الله شنقیطی در كفاية الطالب، دكتر احمد فرید رفاعی در تعلیقات معجم الادباء استاد احمد زکی مصری در تعلیقات الاغانی استاد احمد نسیم مصری در دیوان مهیار دیلمی، استاد اعظمی بغدادی، استاد محمد محمود رافعی در شرح هاشمیات استاد محمد شاکر نابلسی در همان کتاب، استاد عبدالفتاح عبدالمقصود، حافظ ناصر اسنته حضرمی در تشنيف الآذان، دکتر عمر فروخ در حکیمه المعرة و اخيراً استاد عبدالله علایلی در سال (۱۳۸۰) در سخنرانی خود در رادیو لبنان گفت: وان عيد الغدير جزء من الاسلام فمن انكره فقد انكر الاسلام بالذات. غدیر جزو اسلام است. هر کس آن را انکار کند، اصل اسلام را انکار کرده است.(12)

در میان تمام احادیثی که از اهل سنت نقل شده فقط به گفته ی ابن ابی الحدید در شرح نهج البلاغه بسنده می گردد. وی هنگام نقل گفتگوی خود با نقیب علوی در باره ی مسئله ی خلافت و جریان سقیفه و شورا می گوید: به نقیب گفتم دلم راضی نمی شود که بگویم اصحاب پیامبر (ص) معصیت کردند و بر خلاف گفته ی او رفتند و نص غدیر را زیر پا گذاشتند. نقیب در جواب گفت: دل من نیز راضی نمی شود که بگویم پیامبر (ص) اهمال کار بوده است و امت را همین گونه رها کرد و رفت و مسلمانان را بی سرپرست گذاشت با این که او هر گاه از مدینه بیرون می رفت، برای مدینه امیری معین می کرد و این در حالی بود که هنوز خود زنده بود و از مدینه نیز چندان دور نمی شد پس چگونه ممکن است برای پس از مرگش کسی را امیر مسلمانان قرار ندهد. پس از مرگ که دیگر نمی تواند هیچ حادثه ای را تدارک کند.(۱۳)

------------------------------------------

1- ابوبکر بعد از خلافت می گفت: اقیلونی فلست بخيركم و علیّ فیکم یعنی استعفای مرا بپذیرید که من بهترین شما نیستم در حالی که علی در میان شماست.(مجمع البحرين ص ٢٥٢) امیرالمومنین علی(ع) هم در نهج البلاغه خ شقشقیه به این سخن ابوبکر اشاره فرموده است.(شرح نهج البلاغه ابن ابی الحديد ج ۲ ص ۱۲۳)

2- این بیعت با ابوبکر فلته و لغزشی بود که خدا از شر آن همه را حفظ کند.(کنز العمال ج ۲ ص 2423)

3- مغازی ج4 ص 1088

۲۲۲۳)

۴- تاريخ طبری ج ١ ص ١٧٥٦

٥- سيرة ابن هشام ج 2 ص 606 از معاصران محمد حسنین هیکل در کتاب حياة محمد (ص) ص 4۹۳ بدون اشاره به واقعه ی غدیرخم جریان حجة الوداع را نقل کرده است.

6- تاریخ یعقوبی ج2 ص 1102

7- مجله مقالات و بررسیها شماره ۲۵ ص 37 به بعد. این نشریه توسط دانشکده الهیات دانشگاه تهران به چاپ می رسد.

8- الغدیر ج1 ص 216

9- كشف الاسرار ذیل آیه ۱۷ سوره مائده

10- - روح البيان ج 23 ص 74

11- مناظره مأمون با دانشمندان اهل سنت در برتری علی (ع) در کتاب العقد الفریب بسیار خواندنی است.

12- الشیعه و التشیع، محمدجواد مغنیه ص 288 از دانشمندان اهل سنت ظاهراً فقط این تیمیه در کتاب منهاج السنة به انکار غدیر پرداخت است.

13- شرح نهج البلاغه ج 9 ص ۲۴8

+ نوشته شده در یکشنبه هفدهم دی ۱۴۰۲ ساعت 11:38 توسط عباس فضلی  |