موضوعی

تفسیر موضوعی قرآن

           نیاز شدید فرهیختگان اسلامی نسبت به بایستگی های فرهنگی، اجتماعی و زدودن غبار رکود و عقب ماندگی علمی و عقلی در پرتو دگرگونی در فهم دینی و تفسیر مفاهیم اخلاقی و اعتقادی متن مقدس قرآن و تحول در ساختار تنظیم و سبک و سیاق ارائه دریافت ها و داده های دینی شکل می گیرد.

 
دو مبنا در تفسیر موضوعی

1- استقرایی (درون قرآنی) 
 گزینشی تطبیقی ( شیعه و سنی – قرآن و کتب مقدس )  2-
میان رشته ای (قرآن و علوم روز) 
  1- گردآوری آیاتی که دارای عناوین و سرفصل‌های یکسان هستند در جهت فهم بهتر معانی آنها و پیوند میان آنها 
 2- طرح مسئله‌ ای فکری - اجتماعی و یا اخلاقی مربوط به زندگی امروزی و پرداختن به بررسی و ارزشیابی آن مسئله از دیدگاه قرآنی جهت آشکار شدن نقطه نظر و رهنمود قرآن 
 نظرخواهی از قران درباره یافته های بشری تفسیر موضوعی است(شهیدصدر)

 
تفاوت دو مبنا 
الف - در بینش نخست مفسر هم موضوع را از قرآن می گیرد و هم ارزشیابی آن در پرتو قرآن انجام می دهد ولی در نگاه دوم قران ناظر بر مسائل فکری زندگی است و برای هر مسئله‌ای رهنمودی دارد و بر این اساس پا به پای تجربه های بشری به بازدهی و راهنمایی اش ادامه می‌دهد 
ب - گروه نخست مباحثی چون تفسیر قرآن به قرآن و بحث پیرامون ناسخ و منسوخ را تفسیر موضوعی می دانند ولی گروه دوم این مباحث را پژوهش‌های تفسیری یا قرآنی می شمارد

 
پیشینه ی تفسیر موضوعی 
 الله نزل احسن الحدیث کتاباً متشابهاً مثانی( زمر /23) 
تشابه یعنی بعضی آیات در بعضی دیگر نظاره گرند و پاره ای پاره دیگر را روشن می کنند 
 القرآن یفسر بعضه بعضاً( پیامبر اکرم/ ص) 
 ینطق بعضه ببعض و یشهد بعضه علی بعض(خطبه 133 نهج البلاغه) 
پیامبر اسلام و ائمه اطهار(ع) در کار تفسیر آیات عملاً از نگرش موضوعی بهره جسته‌اند(بحارالأنوار مجلسی) 
ولی برخی قتاده م/118 و عده ای جاحظ م/255 را اولین مفسر تفسیر موضوعی می دانند

 
انواع تفسیر موضوعی 
 تفسیر قرآن به قرآن 
 تفسیر آیات الاحکام 
 الاشباه و النظائر فی القرآن 
 جمع آوری آیات مربوط به یک موضوع 

زمینه های توجه در تفسیر موضوعی در عصر حاضر 
 سبک ویژه قرآن در بیان تدریجی معارف 
 تلاش برای نمایاندن دیدگاه‌های فرهنگی - اجتماعی اسلام 
 رشد علوم بشری 
 پیشرفت امکانات تحقیق 
 رد اتهامات مستشرقین 

سه تصویر از پیوستگی مفاهیم قرآن 
 ارتباط سیستمی مفاهیم قرآن (ایزوتسو) 
 یگانگی موضوع در هر سوره (شحاته) 
 همسویی پیامد های گسسته قرآن درباره یک موضوع (علامه طباطبایی) 
 نظریه ی اول در سه دیدگاه خلاصه می‌شود 
‌الف: بیان اجمالی سرفصل ها 
 توحید،نبوت و معاد و شاخه های آن ها با آنچه به هدایت بندگان و صلاح دنیا و آخرت نظر دارد(علامه طباطبایی) 
 توحید، بشارت به یکتا پرستان و هشدار به مخالفان 
 عبادت، بیان راهی که منتهی به نعمت های الهی می شود و چگونگی پیمودن آن داستان های مربوط به موافقان و مخالفان (محمد عبده) 
 رشید رضا در المنار اهداف دهگانه را طراحی کرده است 
 پایه های دین ایمان به خدا و معاد و عمل صالح 
 پیامبر و وظایف پیامبری 
 ویژگی های اسلام 
 اصلاح اجتماعی و سیاسی 
 تکالیف و وظایف فرعی 
 نظام سیاسی اسلام 
 رهنمود های نظام اقتصادی 
 جنگ و جهاد 
 حقوق انسانی و دینی و اجتماعی زنان 
 مبارزه با نظام برده داری 

    مصباح یزدی خداشناسی، جهان شناسی، انسان شناسی، راه شناسی، راهنما شناسی، انسان سازی برنامه های عبادی، احکام فردی و اجتماعی، مجموعه داده های معرفتی قرآن می داند
 ژول لابوم مستشرق فرانسوی - قرآن را به ۱۸ فصل با ۳۵۰ فرع تقسیم کرده است
تاریخ - محمد ص - تبلیغ - بنی اسرائیل - تورات نصرانی ها – ماوراء الطبیعه – توحید- قرآن - دین – عقاید - عبادات شریعت- نظام اجتماعی - علوم و فنون تجارت- تهذیب اخلاق و رستگاری 
ب- یگانگی مفهومی سوره ها در مجموعه سوره ی بقره
سعید حوّی در الاساس فی التفسیر(11جلد) سوره ی حمد را مقدمه ی قرآن و سوره ی بقره را واحدی می شمارد که از یک مقدمه سه بخش و یک خاتمه تشکیل شده و تمام موضوعات قرآنی را در خود دارد و دیگر سوره ها هر کدام موضوعی را که جزء مضامین سوره ی بقره است به بحث می گیرد 
مثلاً: سوره ی آل عمران بیان پنج آیه ی اول سوره ی بقره (تقوا) 
سوره ی مائده بیان آیات 27 و 27 سوره ی بقره (فسق و آثار آن) 
سوره ی انعام بیان آیات 28 و 29 سوره ی بقره (احتجاج به کافران) 
سوره ی اعراف بیان آیه 38 سوره ی بقره هدایت) 
سوره ی انفال و توبه بیان آیات 216 تا 218 سوره ی بقره(جهاد) 
سوره ی یوسف بیان آیات 21 تا 25 سوره بقره(نزول قرآن) 
ج- پیوستگی معارف قرآن بر اساس معناشناسی 
     بر اساس دانش معناشناسی (تحلیل کاربردی کلمات کلیدی زبان برای دریافت جهان بینی و تفسیر زندگی) در کتاب "خدا و انسان در قرآن" نوشته ی توشیهیکو ایزوتسو با ترجمه ی احمد آرام ارائه شده است مثلاً ایمان - الله - تصدیق اسلام- شکر- تکذیب - عصیان و کفر یک میدان معناشناسی را تشکیل می دهند و در آن ایمان به عنوان کانون مطرح است همچنین درباره کفر  و صراط و .... 
 نظریه یگانگی موضوعی هر سوره ابن قیم جوزیه ، فخر رازی و شاطبی از بنیان‌گذاران این تفکر هستند و در قرن حاضر علامه طباطبایی - محمد عبده- سعید حوّی- سید قطب و عبدالله دراز- محمد عبدالله شحاته محمد بهی- محمود شلتوت یگانگی موضوعی سوره ها را به شکلی پذیرفته‌اند هرچند هنوز به صورت کامل مطرح نشده است مثلاً درباره سوره نسا برخی تقوا و برخی خانواده را محور اصلی دانسته اند.

 
 ارتباط و همسویی بیان های گسسته قرآن درباره یک موضوع 
سبک بیانی قرآن به گونه ای است که یک موضوع بارها به صورت گسسته در سوره های مختلف و به مناسبت های گوناگون بررسی شده است به شکلی که در نگاه سطحی ممکن است ارتباط میان آنها نباشد در صورتی که روشنگر هم هستند 
بوکای می‌نویسد: دیدگاه قرآن در هر زمینه بایستی با یافتن و جمع‌آوری آیات مربوط به آن از سراسر قرآن بازیافت

 
شرایط تفسیر موضوعی 
الف: شرایط عام 
 پاکی روح و آمادگی و شوق معنوی برای درک معارف وحیانی 
 آگاهی از قواعد دستوری و مبانی لغوی و ظرایف ادبی 
 آشنایی با تاریخ اسلام و اسباب نزول 
 آشنایی با تفاسیر و آراء مفسران 
 شناخت روایات و سنت پیامبر صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام 
 توجه به سیاق و تناسب جایگاه آیات 
ب: شرایط خاص 
 نگاه سیستمی مفاهیم قرآن(علامه - عبده - جواد آملی) 
 موضوع شناسی علمی در جهت داوری قرآن پیرامون دستاوردهای بشری(صدر) 
 دخالت ندادن پیش داوری ها و ذهنیت های قومی 
 بهره گیری صحیح از سنت و روایات اهل بیت علیهم السلام 
گونه های تفسیر موضوعی 
 اجتماعی - سیاسی( سید جمال - عبده - رشید رضا – طالقانی- اقبال) 
 علمی(حنفی- بوکای - یوسف مروه- طنطاوی و... ) 
 ادبی(امین خولی – مصطفوی - سید مصطفی خمینی – معروف رصافی) 
- مطالعه ادبی قرآن حقیقت تفسیر را تشکیل داده و دسترسی به مسائل فکری ، اخلاقی و اجتماعی قرآن را میسر می‌سازد(امین خولی ) 
 عرفانی(مولوی - خواجه عبدالله انصاری – روحانی) 
 فلسفی(ملاصدرا _خواجوی ... ) 

آسیب های تفسیر موضوعی 
 پیش داوری ها: محمد بهی در کتاب "منهج القرآن فی تطویر المجتمع" شیوه ی قرآن در ساختن جامعه آرمانی به جای جامعه مادی توضیح می دهد و بدون توجه به شناسایی زمان نزول آیات، روش قرآن را در کار ساختن جامعه به تصویر می‌کشد 
 علم زدگی: دکتر خزائلی در احکام قران آیه ی هو الذی خلقکم من نفس واحده و جعل منها زوجها لیسکن الیها(اعراف / 189) می نویسد: به نظر می رسد که مراد از نفس واحده سلول یعنی ذره ای می باشد که در نطفه موجود است و پس از نشو و نما به دو سلول تقسیم می شود
 عبدالرزاق نوفل می‌نویسد: الکترون، جوهر و واحد آفریده ها را تشکیل می دهند و تعادل و آرامش آن با زوج آن یعنی پروتون است زیرا بار مثبت پروتون بار منفی الکترون باعث تعادل و توازن اتم می گردد 
 دکتر یدالله سحابی در کتاب خلقت انسان در قرآن به تأیید نظر داروین می‌پردازد 
 عقل گرایی و مصلحت مداری: عبده در تئوری و عمل نص قرآن را به تبعیت از عقل ملزم دانسته و به این باور است که در صورت ناسازگاری، عقل بر ظاهر نص تقدم دارد 
 سید قطب زیاده روی عبده در عقل گرایی زاییده ی زمان وی و توجه جدی غرب به عقل می داند

 
نفس از دیدگاه قرآن 
وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّـهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ. (حشر/ 19) 
 وَأَمَّا مَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ وَنَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوَى فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوَى (نازعات /40و41) 
 أَفَرَأَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَـهَهُ هَوَاهُ (جاثیه /23) 
بي إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَّحِيمٌ (یوسف / 52 وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ رَّ
 و اکرم نفسک عن کل ذنبه (ح / 401) 
 و قال علیه السلام : من کرمت علیه نفسه هانت علیه شهواته .(ح / 441 نهج البلاغه) 
حالات نفس 
 نفس اماره : ان النفس لاماره بالسوء (یوسف 52) 
 نفس ملهمه : و نفس و ما سواها فالهمها فجورها و تقواها (شمس /8) 
 نفس لوامه : لا اقسم بیوم القیامه و لا اقسم بالنفس اللوامه (قیامه / 1 و2) 
 نفس مطمئنه : یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیه مرضیه( فجر/27 و28) 
در برخی آیات به جای نفس از قلب استفاده شده است 
 یوم لا ینفع مال و لا بنون الا من اتی الله بقلب سلیم(شعراء/ 89) 
 من خشی الرحمن بالغیب و جاء بقلب منیب(ق/33) 
 فی قلوبهم مرض فزادهم الله مرضا(بقره/10) 
 و جعلنا قلوبهم قاسیه (مائده/13)